Kilka uwag na temat Efektu Wertera i wpływu mediów na jego rozwój lub zahamowanie

WHO szacuje, że ponad 700 000 osób rocznie popełnia samobójstwo, co 40 sekund ktoś sam odbiera sobie życie. Polska zajmuje niechlubne 39 miejsce na liście obrazującej liczbę samobójstw popełnianych w krajach na całym świecie. W naszym kraju w wyniku samobójczej śmierci ginie więcej osób niż w wypadkach drogowych. Z tego względu badanie zjawiska samobójstwa oraz profilaktyka samobójstw stanowią priorytet na całym świecie, a nauka suicydologii zyskuje coraz większe znaczenie.

Jednym z niezwykle istotnych aspektów suicydologii jest efekt Wertera. Nazwa oczywiście bezpośrednio nawiązuje do wydarzeń, które miały miejsce w 1774 roku, po opublikowaniu książki J. Goethego „Cierpienia młodego Wertera”. Główny bohater popełnił samobójstwo w ten sposób, że usiadł przy biurku, a następnie zastrzelił się. W chwili śmierci miał na sobie niebieski płaszcz i żółtą kamizelkę. Powodem samobójczego zamachu miał być zawód miłosny. Niedługo po premierze książki w ten sam sposób samobójstwo popełniło wiele osób. Zgony były wiązane z historią Wertera ze względu na ubiór samobójców, wybraną metodę samobójstwa oraz znalezienie w pobliżu ciał egzemplarzy książki Goethego. Zjawisko to niestety już wielokrotnie się powtórzyło. Przykładowo przekazanie wiadomości o samobójczej śmierci aktora Robina Williamsa wiązało się ze wzrostem samobójstw w Stanach Zjednoczonych, szacuje się, że zmarło o 1841 osób więcej w zaledwie kilku miesięcy po śmierci aktora. Kolejnym przykładem może być osoba Mohameda Bouazizi, który dokonał samospalenia jako formy protestu i walki politycznej. Ukazane w ten sposób samobójstwo doprowadziło do samobójczych śmierci na całym świecie, które wyrażały głębokie zadowolenie i niejaką solidarność z Mohamedem.

Efekt Wertera można definiować w różny sposób. Jego założenie opiera się na tym, że przekazanie informacji o samobójstwie w mediach, czy też upublicznienie wizerunku samobójcy, może powodować wzrost liczny samobójstw w odstępie kilku dni od podania tej informacji. Naśladowanie jest więc w tym wypadku procesem powodującym, że jedno samobójstwo wywiera modelujący wpływ na następne samobójstwa.

W tym roku w Polsce najprawdopodobniej mogliśmy być świadkami efektu Wertera, który wywołał następczo trzy samobójcze zgony oraz jedną nieudaną próbę samobójczą. Na potrzeby niniejszej analizy zakładam, iż wszystkie wskazane upadki z wysokości były zamachami samobójczymi.

W dniu 28 października 2021 roku około 19:00 40-letni mężczyzna spadł z wysokości 12 metrów na terenie Centrum Handlowego Złote Tarasy w Warszawie.

Dnia 2 listopada 2021 roku 46-letnia kobieta spadła z czwartego poziomu w Centrum Handlowym Złote Tarasy.

W dniu 3 listopada 2021 roku około godziny 15:00 w Centrum Handlowym Galaxy w Szczecinie, kiedy to 13-letnia dziewczynka skoczyła z trzeciego poziomu.

Dnia 19 listopada 2021 roku około południa 35-letni mężczyzna spadł z najwyższego piętra Centrum Handlowego Galaxy w Szczecinie.

W dniu 20 listopada 2021 roku 43-letnia kobieta, przebywająca w Centrum Handlowym Złote Tarasy, próbowała popełnić samobójstwo. W tym celu przełożyła nogę przez barierkę, tym razem jednak świadkom udało się powstrzymać kobietę.

Media mogą odegrać ogromną rolę w prewencji samobójstw, zwłaszcza w zahamowaniu efektu Wertera. Jak dowodzą badania sposób ukazania samobójstwa i wizerunku samobójcy w mediach ma wpływ na poziom naśladownictwa tego czynu. Nie sama informacja o samobójstwie prowadzi bowiem do naśladownictwa, przyczynić może się do tego dopiero ta nieprawidłowo przygotowana.

Naśladownictwo zwiększy bez wątpienia sensacyjne przedstawienie osoby odbierającej sobie życie jako bohatera, który podejmuje jedyną właściwą decyzję. Samobójstwo stanowi w tym wypadku jedyny sensowny wybór rozwiązujący problem, a przy tym prowadzi do „słusznego” obwiniania osób z otoczenia samobójcy. Niewłaściwe jest również dokładne opisywanie użytej metody samobójstwa oraz opisu i sposobu jego przygotowania. Szczegółowe opisanie metody, czy jej graficzne przedstawienie, zwłaszcza w ciekawy i drastyczny sposób, czy wskazanie miejsca popełnienia samobójstwa może doprowadzić do wzrostu liczby samobójstw popełnionych przy użyciu tej metody lub we wskazanym miejscu. Z tego względu w wielu redakcjach dziennikarskich na całym świecie istnieje niepisana zasada, że metoda i opis samobójstwa nigdy nie powinny stanowić przedmiotu publikacji.

Odmienną pozytywną rolę spełni przekaz łączący samobójstwo z cierpieniem i indywidualną chorobą psychiczną, co przez jego zindywidualizowany charakter zahamuje ewentualne naśladownictwo. Równie pozytywny skutek można uzyskać poprzez połączenie informacji o samobójstwie z załączeniem listy placówek, które mogą udzielić pomocy potencjalnemu samobójcy, informacji o sygnałach ostrzegawczych zachowań samobójczych czy przekazanie wyrazów współczucia pozostałym przy życiu zrozpaczonym bliskim.

Z uwagi na powyższe przeanalizowałam 12 losowo wybranych artykułów, które ukazały się w internecie na temat tych czterech prawdopodobnych samobójstw i jednej próby samobójczej, pod kątem zastosowania zaleceń prewencji samobójstw przez przedstawicieli mediów. Poniżej przedstawiam wyniki:

Większość artykułów, które możemy znaleźć w internecie operuje słowami o negatywnym, drastycznym zabawieniu, typu: „czarna seria”, „tragedia za tragedią”, „seryjna makabra”, „wstrząsające wydarzenia”, „tajemnicza seria samobójstw”. Bez wątpienia są to słowa, które przykuwają uwagę, jednakże nie skupiają się na samym dramacie osoby, które popełniła samobójstwo, a na niepotrzebnym i niebezpiecznym rozgłosie medialnym. Brak w nich naukowych, pozbawionych emocji stwierdzeń.

W jednym z artykułów przytoczono słowa świadka zdarzenia: „Na takie zdarzenia nie mamy wpływu. Trzeba pogodzić się z wyborami innych ludzi, którym nie można zapobiec”. Również należy ocenić to negatywnie z punktu widzenia prewencji samobójstw. Ta wypowiedź sugeruje, że samobójstwom nie można zapobiec.

Jedynie 4 z 12 artykułów zawierały oświadczenia centrów handlowych, policji, prokuratury oraz poglądowe opisy wydarzeń, do których doszło w centrach na przestrzeni października-listopada 2021 roku. Dziennikarze nie używali drastycznych słów na opisanie samobójstw. Przy czym w jednym z artykułów pośrednio starano się odwrócić uwagę od samobójstw w ten sposób by pokazać, że osoby przebywające w centrach handlowych, skupione na własnych sprawach mogą nie zauważać ludzkich tragedii. Artykuły te należy ocenić względnie pozytywnie.

W zaledwie 6 z 12 artykułów wspomniano o instytucjach, od których potencjalni samobójcy mogliby uzyskać pomoc. Jest to oczywiście działanie pozytywne, zgodne z zaleceniami prewencji samobójstw, jednakże całkowicie niewystarczające. Należy zwrócić uwagę, że te konkretne przypadki samobójstw zostały bardzo nagłośnione w mediach. Istnieje więc duże prawdopodobieństwo, że potencjalni samobójcy poszukujący informacji na temat innych samobójstw czy też metod samobójczej śmierci trafili na te artykuły. W związku z tym bardzo istotnym jest by każdy z artykułów zawierał informacje na temat możliwości uzyskania pomocy. Przy czym w wielu artykułach wydaje się, że zamieszczone informacje o możliwości uzyskania pomocy mogły być niewidoczne pod treścią „seryjna makabra” w centrach handlowych.

Konkludując, zdarzenia, które miały miejsce na przestrzeni października-listopada 2021 roku najprawdopodobniej były celowymi zamachami samobójczymi, przy czym istnieje prawdopodobieństwo, że wystąpił efekt Wertera. Pierwsze samobójstwo miało miejsce 28 października 2021 roku, kolejne samobójstwa miały miejsce 2, 3 i 19 listopada 2021 roku, ostatnie zdarzenie, które było próbą samobójczą wydarzyło się 26 listopada 2021 roku. Samobójcze zgony wystąpiły w krótkich odstępach czasu i łączyły je miejsce (galerie handlowe, przy czym aż 3 zdarzenia miały miejsce w Galerii Haldowej Złote Tarasy w Warszawie, a dwa w Centrum Handlowym Galaxy w Szczecinie) oraz metoda samobójstwa (upadek z wysokości).

Przeanalizowanie 12 losowo wybranych artykułów, opisujących wydarzenia z października-listopada 2021 roku uwidoczniły, że część mediów w Polsce nie przestrzega zaleceń wynikających z prewencji samobójstw, bądź traktuje je w sposób całkowicie marginalny, co może przyczyniać się do naśladownictwa samobójstw. W dalszym ciągu należy więc prowadzić kampanię informacyjną wobec mediów w celu uświadomienia im, jak wielką rolę mogą odegrać w prewencji samobójstw, a zwłaszcza w zahamowaniu efektu Wertera.

Analizę przygotowała mgr. Diana Brzezińska na potrzeby Ośrodka Analiz INoPiB prowadzonego przez: Dominikę Borowską i Nikolę Rozworską, studentki MIPIPR, 3 rok, 1st..).

Źródła:

https://www.who.int/health-topics/suicide#tab=tab_1 (dostęp: 21.12.2021 r.)
https://www.worldlifeexpectancy.com/cause-of-death/suicide/by-country/ (dostęp: 21.12.2021 r.)
I Kongres Suicydologiczny, 10 faktów o niepotrzebnych śmierciach, Łódź 2018, https://www.gov.pl/documents/292343/436711/Fakty+dokument.docx(dostęp: 21.12.2021 r.)
Hołyst, Suicydologia, Warszawa 2012, s. 353-361.
Gawliński, Namowa lub pomoc w samobójstwie. Aspekty kryminalistyczne i kryminologiczne, Olsztynek 2017, s. 204-208.
Grupa ds. mediów przy Zespole Roboczym ds. prewencji samobójstw i depresji przy Radzie ds. Zdrowia Publicznego Ministerstwa Zdrowia, Rola mediów w promocji zdrowia psychicznego i w zapobieganiu samobójstwom. Poradnik dla pracowników mediów.

Informacje z mediów (Dostęp: 23.12.2021 r.)